Еліміз тәуелсіздігін жариялаған тұста жас мемлекетіміздің сенімді әскери қауіпсіздік жүйесін құру талап етілді. Сондай-ақ республика аумағында бұрынғы Кеңес Одағы кезінде қалыптасқан әскери құрылымдардың қару-жарағы мен әскери техникасын тәуелсіз Қазақстанның заңды құзыретіне көшіру қажеттілігі өткір туындады. Бүгінгі уақыт биігінен бағамдасақ, еліміз Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың салиқалы саясаты мен халықаралық қоғамдастық алдындағы биік беделінің арқасында осы маңызды міндеттерді абыроймен орындап, оң өзгерістерге қол жеткізді.

Елбасы және Қазақстан армиясы

Тәуелсіздіктің 30 жылында респуб­ликамыздың қорғаныс қуаты еселеп артты. Осы тарихи кезеңді рет-ретімен жүйелеп айтар болсақ,  Елбасының 1991 жылдың 25 қазанындағы Жарлығымен Қазақ КСР Мемлекеттік қорғаныс комитеті құрылды. Көп ұзамай ол Қазақстан Республикасының Қорғаныс министрлігі болып қайта құрылды. Тәуелсіз елдің заңдық құқықтары негіздеріне және Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттер арасындағы қол жеткен келісімдерге байланысты Президенттің 1992 жылдың 7 мамырындағы Жарлығы бойынша Қазақстан аумағында орналасқан Қарулы Күштер өздерінің мүліктерімен қоса Отанымыздың қарауына өтті. Жоғарғы Бас қолбасшы ретінде Қарулы Күштерді басқаруды Президент өз қолына алды, ал Қазақстанның тұңғыш Қорғаныс министрі болып генерал-полковник Сағадат Нұрмағамбетов тағайындалды.

Осылай сан салалы саяси ынты­мақ­тастық келісім арқылы тәуелсіз еліміздің территориясына орналасқан әскери бірлестіктер, құрамалар, бөлімдер, мекемелер, ұйымдар, полигондар, арсеналдар, сақтау базалары мен  қоймалар, жылжитын және жылжымайтын әскери мүліктер бұдан былай Қазақстан Республикасының заңды мүлкі болып табылатындығы, сонымен қатар Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің құрамында болатындағы туралы шешім қабылданды.

Нәтижесінде, тәуелсіз Қазақстанның жаңадан құрылған Қарулы Күштерінің жасампаз жолы басталды. Кейін Елбасы осы жағдайды былай деп еске алды: «1992 жылғы 7 мамырда менің Жарлығыммен Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері құрылған болатын. Бұл салада біз барлығын жаңадан бастаған едік: штаттық кесте бойынша офицерлердің 40-45 па­йызы ғана қалған; әскерлерді басқарудың бірыңғай жүйесі жоқ; ескірген техникаға толы қоймалар; тәжірибелі ұшқыштар мен отынның жоқтығынан ұшпай тұрған ұшақтар; берекесі кеткен әуе шабуылына қарсы қорғаныс жүйесі ғана бар еді».

Қазақстанның нарыққа көшудің қиын-қыстау кезеңінен аман-есен өтуі мемлекет құру жолындағы түйінді мәселелердің түпкілікті тарқатылуы емес еді.  Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың жетекшілігімен Қазақстан-ның қорғаныс саласындағы жағдайды жақсартуға бағытталған ауқымды жоспар-жобалар қолға алынды. Себебі ғасырлар ауысқан шақта әскери саланың әлеуеті көрші елдерден көш кейін қалып қойғаны белгілі еді. Нақтылай түскенде, құрыш танктердің 90-95 пайызы, артиллериялық жүйелердің 90 пайызы, әскери мақсатта пайдаланылатын ұшақтардың 70 пайызы, тікұшақтардың 80 пайызы жөндеуді қажет етті. Осындай күрделі мәселелердің болғандығына көз жеткізу үшін 2000 жылдың қараша айындағы есеп-қисап кезінде Спасск әскери базасындағы 1 515 шынжыр табанды техниканың 34-і ғана іске жарамды болды дегенге біреу сенсе, біреу сенбес.

Елбасы 1992 жылғы 8 желтоқсанда күштік ведомстволар құрамалары басшылары мен командирлерінің алғашқы жиналысында: «Біз – егемен, тәуелсіз мемлекетпіз, сондықтан қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселесі ішкі және сыртқы саясатты қалыптастырудың жалпы құрылымындағы ең өзекті мәселе болуы қажет. Сол себепті бізге саны жағынан шағын, бірақ заманға сай қару-жарақпен жабдықталған, жоғары ұтқыр, білімді, егемен елімізді қорғау мүддесі үшін кез келген жағдайда түрлі іс-қимылға даяр армия қажет», деген кесімді пікірін айтты. Қарулы Күштердің Жоғарғы Бас қолбасшысы ретінде Қазақстан армиясын қалыптастыруда әскери саладағы алғашқы нақты қадамдарды белгілеп, іске асырды.

«Нұрсұлтан Назарбаев көзқа­ра­сының прагматизмі қиын-қыстау сәттерде шешімін тауып, бұрынғы бірқатар Кеңес елдері басынан өткерген қателіктерді жібермеуге тырысты», деп еске алады тәуелсіздік жылдары Қорғаныс министрі қызметін атқарған армия генералы, Халық Қаһарманы Мұхтар Алтынбаев. Мұны Қарулы Күштерді жасақтау үдерісіндегі бірінші жеңіс деп бағалау қажет.

Әрине, одан соң КСРО-дан қалған қаруды бөлісу, бізге қажеті жоқ ұрыс техникаларын, атап айтқанда стратегиялық бомбалаушы ұшақтарды, баллистикалық зымырандарды Ресейге қайтарып беру, ядролық қарудан бас тарту процесі тәрізді шаралар жалғасты. Сонымен бірге жас армияны жаңа техникамен жабдықтау ісі де сол кезден-ақ басталды. Қарулы Күштер құрылуының нәтижесінде қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындары мен әскери оқу орындары құрылып, бұрыннан барлары қызметін жандандыра түсті. Сөйтіп, тұтас бір саланың бәсекеге қабі­леттілігі қамтамасыз етілді. Армия әлеу­меттік саты қызметін де атқара бастады.

Кеңес заманында еліміздің кең-байтақ жерінде көптеген әскери база, небір құрамалар мен бөлімдер бар еді. Бірақ Елбасы айтқандай, олар қираудың аз-ақ алдында тұрды. Тек сол кездегі Жоғарғы Бас қолбасшының ерен күш-жігерінің арқасында аталған базаларда – Құрлық әскерлерін; әуе армиясының аралас авиа­циялық корпусының базасында – Әске­ри-әуе күштерін; әуе шабуылына қарсы қор­ғаныс корпус құрамалары мен бөлім­дерінің базасында осы аттас әскерлерді құ­руға мүмкіндік туды. Сөйтіп, Қазақстан ар­мия­сы Құрлық әскерлері, Әскери әуе күш­те­рі, Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әс­кер­­лері және Әскери-теңіз күштері се­кіл­ді әскердің дәстүрлі төрт түрінен тұрды.

Уақыт өте келе, 1999 жылдан бастап Қарулы Күштерді жасақтаудың түбегейлі реформасы жүргізілді. Әсіресе еліміздің Әскери доктринасында жазылғандай, Қа­рулы Күштердің басшылығы бейбіт уақытта Қазақстан Республикасы Қару­лы Күштерінің Бас штабы арқылы басқа­рылатын жүйе қалыптасты. 

Қазіргі таңда Қазақстан Қарулы Күш­тері тек қорғанысқа көңіл бөлген, жаппай қарулануды жақтамайтын, кәсіби дең­гейі жоғары құрылымға айналды. Ел тари­хында қабылданған төрт Әскери доктри­намыздың барлығында қорғанысқа басым­дық берілген. Сөйте тұра, бұл құжат­тарда елге төнуі мүмкін ықтимал қауіп-қатерлер мен әлемдегі әскери-саяси жағ­дайлар ұдайы ескерілген. 2017 жылы қабылданған соңғы доктринада кибер және ақпараттық қауіпсіздік, гибрид­ті соғыс пен оған тосқауыл қою амалда­ры да қарастырылған. Мұның өзі әскери са­ланың заманауи сын-қатерлерге дер кезін­де тойтарыс беруге икемділігін көрсетеді.

Оның жарқын келбетін біз Қазақстан Қарулы Күштері туралы пікір білдірген шетелдік сараптамалық жарияланымдардан анық аңғарамыз. Себебі Орталық Азия өңірі мен посткеңестік елдер аймағы бойынша әскери қуаты жағынан біздің ел 2009 жылдың қорытындысында «жетекші үштікке» енген болатын. Бұл өз-өзінен болған жетістік емес. Өйткені тәуелсіздік жылдарында Қарулы Күштерді жоғары дайындықта ұстап тұру арқылы елдің әскери қауіпсіздігін қамтамасыз ету мемлекеттің басты қағидасына айналды. Осындай мақсат пен міндеттің арқасында әскери дайындыққа көңіл бөлу күшейтілді. Мысалы, бір жыл ішінде ғана 52 түрлі ауқымдағы оқу-жаттығу шаралары ұйымдастырылды. Бұл өткен жылдармен салыстырғанда бір жарым есе көп еді. Олар – «Әскери әріптестік», «Әуе күштері», «Дала қыраны» сынды сарбаздар дайындығын шыңдау шаралары болатын. Осы орайда Мәтібұлақ полигонында ҰҚШҰ (Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымы) аясында халықаралық деңгейде ұйымдастырылған «Бірлескен әрекет-2009» оқу-жаттығуы да өте жоғары деңгейде өтті.

Сонымен қатар халықаралық ынтымақ­тастыққа айрықша көңіл бөлінді. Соның ішінде Ресей және Қытай елдерімен, Орта­лық Азиядағы бауырлас мемлекеттермен, НАТО-мен ынтымақтастық орнатылды. Елбасы саясатының арқасында Қазақстан әскери ынтымақтастықтың да көпвекторлы бағытын ұстанды. Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы, Ұжымдық қауіп­сіздік шарты ұйымы қатарлы бірлес­тіктер аясында бірлескен әскери жатт­ы­ғулар өткізілді. Сонымен қатар НАТО күш­терімен бірге антитеррорлық дайын­дық жүргізілді.

Қазақстан Қарулы Күштері ТМД-ның сыртқы шекарасын қорғауға атсалысып, 9,5 мыңнан астам сарбаз бен офицеріміз тәжік-ауған шекарасын күзетуге қатысты. Ал 2005-2008 жылдар аралығында «Қаз­бат» батальоны Ирак жерін минадан та­зарту жұмысына белсене көмектесті. Иракта капитан Қайрат Құдабаев қаза тапты. Әрине, сарбаздар қазасы жайлы деректер күрсінткенімен, Қазақстан әскері мол тәжірибеден өткені, сарбаздардың білімі мен біліктілігінің артқаны, әлемдік қауымдастық алдында ел беделінің өскені көңіл жұбатады.

Бүгінде Қазақстан Қарулы Күштерінде Ресей, Беларусь, Израиль, Түркия, Қытай, Оңтүстік Африка Республикасы, АҚШ, Франция сияқты мемлекеттердің түрлі техникасы қолданылып жүр. Қазақстан радио-электронды байланыс құралдарын, радиолокациялық жабдықтарды, түнде көру құрылғыларын, бронды көліктерді, әскери катерлерді құрастырып, патрон өндіретін деңгейге жетті.

Бүгінде Қазақстан аспанын С-300 тәрізді зениттік зымыран кешендері қорғап тұрса, әуе күштері Су-30СМ, МиГ-31 тәрізді ұшақтармен жабдықталған. Отандық «Арлан» көліктері, түріктің бронды машиналары, француздармен бірлесе құрастырған «Нұр» радиолокациялық кешендері елдің қорғаныс қабілетін арттырғаны сөзсіз.

Қарулы Күштерді жасақтауда Елбасы ұстанған бағыт – сан емес, сапа. Нұрсұлтан Назарбаев әскер санының көп болуынан гөрі шағын әрі ұтқыр армия маңызды деп санады. Сонымен бірге әскери істі кәсіп қылған мамандар қатарын көбейтуді көздеді. Сөйтіп, келісімшарт бойынша әскери қызмет атқару жүйесі енгізілген болатын.

Бүгінде Қарулы Күштердің жеке құрамының 75 пайызы келісімшарт бо­йынша қызмет етеді. Яғни кәсіби әскер. Одан бөлек, Қазақстан әскерінің жеке құрамының саны да шағын. Шамамен, 100-110 мың шамасында. Қарулы Күштерді осындай үлгіде дамыту қоғам үшін де, елдің қорғаныс қабілеті үшін де пайдалы. Біріншіден, келісімшарт арқылы әскери қызмет өтеу көптеген жастың әлеуметтік мәселелерін шешіп, қоғамда өз орнын табуына септігін тигізсе, «Әскери баспана» бағдарламасы олардың баспанамен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік туғызды. Екіншіден, кәсіби түрде әскери қыз­метпен айналысқан жауынгерлердің даяр­лығы жоғары, олар қауіп-қатер туын­дай қалған жағдайда тез шешім қабылдауға қабілетті. Үшіншіден, кәсіби әскер мен армия жағдайының жақсы болуы халықтың Қарулы Күштерге сенімін нығайтады.

Түйіндей айтқанда, еліміздің тәуел­сіздік жылдарындағы айтулы жетіс­тік­терінің қатарына кәсіби армияның жасақталуын қосқан жөн. Осы жөнін­де Елбасы: «Тәуелсіздік жылдары мем­лекетіміз кәсіби армия қалыптастырды, ел мүддесіне толық сай келетін әскери доктрина түзілді. Біздің қасиетті топырағымыз әуеде де, жерде де және суда да қорғаныс аясында. Біз барлық көршілес елдермен достық қарым-қатынастамыз. Қазір армия кез келген жағдайға дайын болуы тиіс. Бұл – әскери қызметшілер алдына мемлекет қойып отырған міндет», деген еді.

Жаужүрек ата-бабаларымыз ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен еншілеп, ұрпағына аманаттаған, әлемдегі тоғызыншы территория болып саналатын қасиетті қазақ жерін қазіргі алмағайып заманда көз алартқан дұшпаннан қорғайтын құрыштай берік қалқанымыз  бар деп сенеміз.